Giai nhân kỳ ngộ diễn ca, một thể nghiệm mới của Phan Châu Trinh về truyện thơ lục bát

Tóm tắt

Bài viết từ góc nhìn thi pháp học đi sâu vào những đóng góp mới cũng như những hạn chế của Phan Châu Trinh khi thể nghiệm diễn ca cuốn tiểu thuyết Kajin no Kigù (Kỳ ngộ của giai nhân) thuộc dòng văn học khai sáng thời Minh Trị Duy tân của nhà văn Nhật Bản Tòkai Sanshi sang truyện thơ lục bát Việt Nam. Sử dụng đề tài và văn liệu của một cuốn tiểu thuyết chính trị, Phan Châu Trinh đã biết kết hợp vào truyện thơ của mình 3 tuyến cốt truyện chồng chéo lên nhau: cốt truyện chủ đạo giai nhân tài tử với kết cấu gặp gỡ - tai biến - lưu lạc - đoàn viên vẫn giữ được hình thức truyền thống của truyện Nôm nhưng biến hóa ở khâu lưu lạc từ đơn tuyển thành đa tuyến và ở khâu đoàn viên bằng hai màn giả tái hợp của “người đưa tin” thay cho tái hợp thật của nhân vật chính; cốt truyện phiêu lưu lồng vào cốt truyện thứ nhất, nhưng là kiểu cốt truyện nở ra cốt truyện; và xoắn bện với tuyến cốt truyện phiêu lưu còn có cả một chuỗi tự sự lịch sử, qua đó nhà chỉ sĩ gửi gắm nguyện vọng thức tỉnh người dân Việt để bước vào cuộc đấu tranh cho độc lập dân tộc, với một lý tưởng mới mẻ về dân chủ và tự do. Họ Phan đã làm một cuộc thử nghiệm vượt bực, tạo một kết cấu mở cho truyện thơ giai đoạn mới. Trong xây dựng nhân vật, tuy vẫn chịu áp lực của truyện Nôm cổ truyền, thậm chí nhiều chỗ là con số cộng giữa một Nguyễn Du và một Nguyễn Đình Chiểu về cách biểu đạt tâm lý, biểu hiện tình yêu, nhưng Phan Châu Trinh lại đã biết đem đối thoại vào truyện, thay đổi cả khẩu khi lời nói, biển câu chuyện trần thuật một chiều thành những xung đột nghệ thuật lý thủ, biến thông báo đơn thoại thành đối thoại theo hai tầng ngữ cảnh, nhờ đó bổ cứu được nhiều chỗ yếu trong xây dựng tính cách, làm cho tính cách nhân vật có dịp cọ xát, bộc lộ ra trên tiến trình của cốt truyện, và nhân vật trở nên sinh sắc hơn. Tuy vậy, thể nghiệm của Phan vẫn chưa thành công trọn vẹn, do chỗ ngôn ngữ truyện thơ của ông chưa chuốt lọc, nhiều đoạn thơ trở thành vè, có nguy cơ đẩy tác phẩm xuống hàng những truyện Nôm bình dân. Mặt khác, sự nỗ lực đảng quỷ họ Phan diễn ra trên đất Pháp lại không hợp thời điểm, khi thời đại của tiểu thuyết đã bắt đầu ngự trị văn đàn trong nước, và thời đại của truyện Nôm đã hầu như bị đẩy lùi.